خانه » یادداشت » یکی برایمان لقمه گرفته…

به گزارش «عمار فیلم» به نقل از روزنامه جوان، در اختتامیه هشتمین جشنواره مردمی فیلم عمار، از امرالله احمدجو، کارگردان آثاری مثل «روزی روزگاری» و «تفنگ سرپر» پاسداشت ویژه به عمل آمد. در یادداشتی که در ادامه می‌خوانید از زاویه طنز به سبک فیلمسازی او پرداختیم.

گرچه کمدی و طنز در سینما را به صدها گروه، دسته و گونه مختلف تقسیم کرده‏اند، اما اصل و اصالتی که سینمای امرالله احمدجو و برخی سینماگران و اهل ادب همسنگ وی برساخته‏اند با مبدأ برآمدن تئوری‏ها و فلسفه سینمای غرب و شرق، متفاوت است. 

طنزی که در روزی روزگاری، تفنگ‏سَرپُر یا سایر آثار مکتوب و تصویری امرالله احمدجو وجود دارد، از دل تناقض‏های رفتاری یکا‏یک خود مخاطبان بیرون آمده و با آراستگی لبخند، دوباره به آنها عرضه شده است. چنانچه دکتر حسین الهی قمشه‏ای در تعریف طنز در ادبیات و کمدی در سینما می‏گوید: «اینکه شما به یک رفتار یا عکس‏العمل شخصیت داستانی یا هنرپیشه یک فیلم کمدی می‏خندید، به دلیل عدم تناسبی است که رفتار او با ذات والای انسانی دارد و همین عدم تناسب است که موجب تمسخر و خنده می‏شود.» چرنیشفسکی نیز در این‏باره، همین نشانی را می‏دهد و می‏گوید: «طنز، آخرین مرحله‌ تکامل نقد است. طنز، تصویر هنری ِجمع تناقض‌ها و تضادهای درونی و بیرونی انسان و جامعه، در لحظه و تاریخی واحد، با بیان و لحنی نیشخندآفرین است.» این عدم تناسب، همان تناقضی است که سنایی غزنوی نیز بدان اشاره کرده است آنجا که سروده:

جمع کرده است از پی خنده

چرخ مشتی از این پراکنده

و همان است که احمدجو، با دقت و مهارت یک جراح فرهنگی، آن را از زندگی روزمره ما خارج ساخته و پس از گرفتن تلخی ذاتی، آن را برایمان بازنمایش می‏دهد و به قول استاد زرویی‏نصرآباد: «وقتی به رفتارهای هنرپیشه می‏خندیم در واقع به رفتارهای همانند، که خودمان در موقعیت‏های مشابه داشته و داریم، می‏خندیم. رفتارهایی که خود ما در مواجهه با خشم، ترس، طمع و… از خود نشان داده‏ایم و احتمالاً فراموش کرده‏ایم اما امثال احمدجو با رِندی و هنرمندی خاصی آنها را از عمق حافظه ما بیرون کشیده و در مقابل چشمانمان به نمایش می‏گذارند.» 

این رفتارهای خنده‏دار و نوعاً مسخره که در پیچاپیچ روزمرگی و روزمرّگی ما گم‏شده‏اند – یا شاید خود، گمشان کرده‏ایم – از بین نرفته‏اند که هیچ، بلکه هرروز، بیشتر و عمیق‏تر بر شخصیت و روح انسانی ما تأثیر گذارده و ما را به محاق حیوانیت یا حتی جماد رهنمون می‏شوند. اینجاست که توصیه همواره عُرفای دینی و بزرگان راهبر در زندگی بشر به یاد می‏آید که رسیدن به کمال مطلوب انسانی و زنده‏نگهداشتن روح کمال‏جوی انسان، نه نیاز به ریاضت‏های آنچنانی دارد و نه محتاج ممارست‏های اینچنینی است، بلکه با خودداری از روزمرگی و ممانعت از بروز رفتارهایی که با ذات انسانی انسان نامتناسب است، آدمی می‏تواند ره به سرمنزل مقصود و والای خویش بیابد. 

طنز فاخر در گونه‌های مختلف ادبیات و چه در سایر شئون هنری، کارکردی هشداردهنده و بیدارکننده دارد. چنانچه همین هشدار و بیدارکنندگی طنز است که دلیلی می‏گردد تا ‏«مرادبیک» روزی روزگاری، با بازی مرحوم خسروشکیبایی، بیدار شود و از بازی راهزنی به یاری سید(میرزا کوچک‌خان) کوچ کند. این کوچ، نه یک رویداد یک‏شبه، بلکه یک فرآیند مستمر و هدفدار است زیرا مرادبیک نمی‏خواهد در روزمرگی یک راهزن باقی بماند، جوانمردانه با «آدم» مبارزه می‏کند و گرچه پیروز می‏شود، جایزه را به «آدم» می‏دهد و خود –دو قدم آن سوتر – به سوی آدم شدن گام برمی‏دارد. «خالو» که اسطوره‏ای ناشناخته است و «راه‌بلد»، برای مرادبیک، ادب نان و نمک را لقمه می‏گیرد، او را پای سفره می‏نشاند و با لبخند می‏گوید: «بشین! تو دیگه نمک‏گیر شدی رفت پی کارش.» در گام بعد، «نسیم‏بیک»، یار غار و رفیق صمیمی، در پاسخ به تمسخر توبه از سوی مرادبیک، با شلیک به پای خود، پای در ابتدای راه درست می‏گذارد و هر از گاه، مرادبیک را نیز گیج و منگ تازه‏بیداری، به دنبال خود می‏کشد. کاری که هجو تلخِ «مخو» از پس آن برنمی‏آید. گام سوم اما، پُرشدن کاسه خالی «مراد» است، توسط «خاله لیلا» که حالا مُرادِ مرادبیک شده است و البته اعضای خانواده ایل.

خاله لیلا، با صلابت رئیس ایل و زبان طنز یک پیر، مستمراً شیشه روزمرگی مراد را می‏شکند، نقاط کور وجودش را روشن می‏کند و اندک‏اندک او را از خاکی‏های «بیابان»، به جاده اصلی «جنگل» هدایت می‏کند. راهی که شاید امرالله احمدجو نیز قصد داشته به مخاطب فهیم، نشان دهد.

اما نکته این است که اگر این رفتارها رنگ و بوی طنز نداشت، نمی‌توانست آنچنان که باید مخاطب را شیرفهم کند بدون آنکه خودش خبر داشته باشد! از بسیم بیک گرفته که کمی خل و چل اما صادق است گرفته تا خاله لیلا که صدا و قد و قامتی پرهیبت‌ دارد، همه یکجورهایی در رفتار یا گفتار طنازی می‌کنند. این طنز خیلی به کار فیلمساز آمده است. 

بهزاد توفیق ‏فر