خانه » یادداشت » سلحشورِ تاریخ ساز

به گزارش «عمارفیلم»، در چهارمین گعده هفتگی فیلمسازان جوان سینمای انقلاب که از طرف جشنواره مردمی فیلم عمار برگزار می شود، مستند «انتقام از یک انقلاب» به کارگردانی سیدمرتضی رضوی نقد و بررسی شد. در یادداشتی که در ادامه به قلم آرش فهیم می خوانید به بررسی این مستند پرداختیم.

«انتقام از یک انقلاب» هر چند در ژانر مستند پرتره قرار دارد اما به معنی واقعی کلمه مستندی تاریخی است و سعی دارد تا در سایه پرداختن به یک فرد، حقایقی مربوط به یک ملت را به تصویر بکشد. فرد در این مستند، یک بهانه است تا بخشی از تاریخ مقاومت یک جامعه به نمایش در بیاید. محور این فیلم مستند نیمه بلند، یکی از قهرمانان ملی اما گمنام ماست؛ مردی است که همه زندگی خود را در مقام یک چریک و مجاهد گذراند؛ ستاره ای که به خاطر حضور در مصاف نفس گیر عملیات نصر در هویزه و ایستادگی -بدون یک قدم عقب نشینی- تا شهادت در کنار حسین علم الهدی نامش در تاریخ، به بزرگی ثبت شده است. این گروه، همان طوری به شهادت رسیدند که زندگی کرده بودند. عمری را در مبارزه و جهاد گذراندند و در نهایت، به همان نتیجه ای که لیاقتش را داشتند یعنی شهادت حسینی گونه رسیدند. مستند «انتقام از یک انقلاب» هم به روایت زندگی یکی از این ستاره ها پرداخته است؛ فرخزاد سلحشور، یکی از سلحشورانی است که زندگی پر فراز و نشیب و قرار گرفتن اودر متن حوادث و تحولات مهم تاریخ کشورمان، او را به نمادی از دانشجوی ایرانی تبدیل کرده است.

«انتقام از یک انقلاب» نامی کنجکاوی برانگیز و محرک است؛ از آن تیترهایی است که دارای ارزش ژورنالیستی بالایی است. اتفاقی که در روایت فیلم هم جریان دارد و این أثر برخلاف سایر مستندهای پرتره که بیشتر جنبه زندگی نامه ای و ادبی دارند، به یک گزارش سیاسی و اجتماعیِ پر از تیتر و نقاط عطف فراوان درباره وقایع سیاسی و اجتماعی مرتبط با هم نزدیک است؛ روایت این مستند از کل به جزء حرکت می کند و فرد را در سایه جامعه معرفی می کند. چه اینکه قهرمانان ملی، هم زاده مبارزه و انقلاب هستند و هم خودشان تاریخ را شکل می دهند. به همین دلیل هم نمی توان این دو را جدا از هم در نظر گرفت. هم از این روست که روایت این مستند از زمان متولد شدن سوژه اش آغاز می شود؛ از حول و حوش ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و تا روزها بعد از هجرت او از این دنیا ادامه پیدا می کند. کودتای آن دوره آمریکا علیه دولت وقت و در پی آن سفر نیکسون رئیس جمهور آمریکا به ایران و اعتراضات دانشجویی به این قضیه و شهادت سه نفر از دانشجویان، موضوعات تازه ای نیستند و در فیلم های مستند یا متون تاریخی بسیار زیادی حکایات آن ها را دیده و خوانده ایم. اما این مستند از زاویه ای جدید به این موضوع می پردازد. مستندی که حوادث تاریخی را معلول یکدیگر و مانند زنجیری می بیند که همه حلقه های آن به هم متصل هستند.

ضرباهنگ خوش آهنگ و استفاده به جا و به اندازه از موسیقی به اضافه تنوع در تصاویر، عامل ایجاد زیبایی و جذابیت در این مستند شده است. همچنین مصاحبه با افراد و شخصیت ها بسیار کوتاه است و برخلاف برخی از آثار که سعی می کنند فضای خود را با مصاحبه های طولانی و متعدد پر کنند، در این فیلم از این کار پرهیز شده است.

این مستند با اینکه استراتژی درستی را انتخاب کرده و قهرمان خود را در ارتباط با حوادث و تحولات می نمایاند، اما در پاره ای از بخش های فیلم این دو (جزء و کل) از هم منفصل می شوند. مثلا در دقایق ابتدایی فیلم پس از معرفی مختصر فرخزاد و پرداختن به ورود وی به دانشگاه، بلا فاصله و بدون هیچ توضیح یا حلقه ارتباطی دیگری، مسائل دیگری به نمایش در می آید. مهم ترین اصل در یک فیلم مستند پرتره، حتی وقتی موضوع آن بهانه ای است تا به مسائل مختلف دیگری پرداخته شود این است که شخصیت محوری فیلم، به طور کامل معرفی شود. این گونه مستندها ابتدا باید بتوانند فضایی عاطفی به سود قهرمان خود ایجاد کنند. یعنی تماشاگر فیلم اول باید پیوندی احساسی و دلی با سوژه محوری برقرار کند و بعد از طریق این ارتباط و علاقه مندی است که می توان به هر مضمون دیگری پرداخت. در این صورت، هدف مستندساز از طرح محتوای مدنظرش تسهیل می شود. این درحالی است که در «انتقام از یک انقلاب» اولا اهمیت این شخصیت در ابتدای فیلم تثبیت نمی شود! مخاطب، چرا باید وقت خود را صرف تماشای زندگینامه شخصیتی کند که او را نمی شناسد و از مهم بودن او خبر ندارد؟ بهتر بود که در دقایق ابتدایی مثلا زمانی که از وجود سوسوهای امید در شرایط تلخ و سیاه جامعه بعد از کودتا سخن گفته می شود و پس از آن تولد فرخزاد به عنوان نشانه این امید معرفی شد، دلیل اهمیت تولد او هم تبیین می گشت. ثانیا، در طول فیلم هم ابعاد شخصیتی وی آنچنان که بایسته است نمایان نمی شود. به طور مثال، وقتی به دوران دانشجویی و جوانی فرخزاد پرداخته می شود، هیچ تصویری از او نمی بینیم. به طوری که بعد از چند عکس از خوردسالی شهید سلحشور در شروع فیلم تا اواخر فیلم دیگر هیچ تصویری از او نشان داده نمی شود. حداقل باید هر چند دقیقه یک بار عکسی از وی به نمایش در می آمد. آیا این شهید، هیچ عکسی از دوران جوانی خود نداشته؟

برخی از تصاویر آرشیوی به نمایش درآمده مربوط به مسئله در حال توضیح توسط نریتور نیستند. به طور مثال، در سکانس اول فیلم، وقتی نریتور از آتش گشودن نظامیان شاه به روی دانشجویان سخن می گوید، تصویری از تظاهرات سال ۵۷ به نمایش در می آید. همچنین درست و منطقی این بود که شعله ور شدن جرقه های انقلاب در دهه ۵۰ به جای اینکه از مسیر سیدموسی، نماینده امام در کرمانشاه و معرفی او پیش برود، از طریق خود شهید سلحشور جلو می رفت.

در مجموع، «انتقام از یک انقلاب» مستندی تکان دهنده، خوش ساخت و هوشیارگر درباره تاریخی است که دائم تکرار می شود و پهلوانانی که با ظهور خود، گردش تاریخ را به سوی روشنایی و تکامل هل می دهند.