خانه » یادداشت » تاریخ تاریک دیوار نژادپرستی در «دیوار گتو»

به گزارش عمارفیلم، در پانزدهمین گعده فیلمسازان جوان سینمای انقلاب، مستند «دیوار گتو» به کارگردانی حجت الاسلام محسن نقی زاده نقد و بررسی شد. در ادامه در یادداشتی به قلم آرش فهیم نگاهی به این مستند داشتیم که در ادامه می خوانید. فیلم مستند «دیوار گتو» به کارگردانی محسن نقی زاده، در ژانر تاریخی-سیاسی سعی در نقد یکی از ظلم های قدیمی در جامعه انسانی دارد؛ ظلمی که نماد آن امروز یک «دیوار» است. نسل کشی و پاکسازی نژادی، اتفاق جدیدی در جامعه بشری نیست؛ انگاره ای که در حزب نازی آلمان و پیشوای این حزب، یعنی آدولف هیتلر تبلور یافت اما نژادپرستی توأم با جهان خواری و نسل کشی، در دنیای امروز نه تنها کمتر نشده که شاهد وضعیت رقت بارتری در جامعه بشری هستیم. اوج آن را امروز می توان در قالب دولت جعلی و اشغالگر اسرائیل دید. رژیمی با یک ایدئولوژی نژادپرستانه که مبنای فعالیت و حیات نامشروع خود را بر از بین بردن ملت های دیگر نهاده است. «دیوار گتو» با ساختاری فاخر و تلفیق تصاویر آرشیوی و مصاحبه به تحلیل این معضل بزرگ پرداخته است.
نکته مهم این است که جریان صهیونیسم در دوران کنونی، تنها به اسرائیل محدود نمی شود بلکه یک شبکه مخوف جهانی است که به خاطر برخورداری از سرمایه های هنگفت و نفوذ در دولت ها و دستگاه های اطلاعاتی و نظامی غرب، سلطه یافته و قادر به فعالیت های تخریبی علیه نوع انسان هستند. به بیانی بهتر، محور اصلی و چکیده امپریالیسم و استعمار جدید، صهیونیسم است. به همین دلیل هم ساخت فیلم علیه این سازمان گسترده ضدبشری، صرفا به اشغال فلسطین و جنایات اسرائیل محدود نیست، بلکه نوعی دفاع از انسانیت و مبارزه با دشمنان بشر محسوب می شود.
راهبرد فیلم برای پرداختن به مضمون مدنظر خود، استفاده از منطق قیاسی است. یعنی دو ماجرای تاریخی را شبیه سازی کرده و به مقایسه آن ها پرداخته است. ابتدا، تاریخچه ای از مواجهه آلمان هیتلری با یهودیان لهستان را می بینیم. مواجهه ای که به محصور کردن یهودیان با دیواری که نام فیلم هم به آن اشاره دارد می انجامد. اتفاقی که چند دهه بعد، توسط صهیونیست ها و علیه فلسطینیان تکرار می شود. دیوار تفکیک و تبعیض نژادی، در دو زمان و مکان متفاوت درست شده، اما هر دو تکرار یک رویکرد ایدئولوژیک و نظامی هستند.
هر چند که موضوع این مستند، سیاسی است اما لحن و مرام فیلم، استدلالی و اقناعی پیش می رود. خطری که آثار سیاسی را تهدید می کند، افتادن به ورطه تهییج و دوری از واقعیت است. اگر یک أثر هنری یا محصول رسانه ای بتواند هر دو کار را با هم انجام دهد به نتیجه عالی خواهد رسید. به طور مثال اگر یک فیلم مستند ضمن وفاداری به حقیقت و توان اقناع همه طیف های فکری، شور و شوق و هیجان را هم در دل و ذهن بیننده اش ایجاد کند، به بهترین نتیجه ممکن می رسد. اما مستند «دیوار گتو» بیشتر به جنبه عقلانی و وفاداری به واقعیت تکیه کرده است. مستند دیوار گتو برای موفقیت در این مسیر سعی در دوری از شعارزدگی، عدم اغراق در بیان مسائل تاریخی دارد. نگاه مستندساز به مسئله، منطقی است و تلاش کرده تا از گرایش به مسائل ایدئولوژیک و هیجانات سیاسی پرهیز کند. به همین دلیل هم از رهبران کلیمی در ایران برای طرح اسناد و واقعیات تاریخی مربوط به اشغال فلسطین کمک گرفته است. همین امر هم موجب شده تا این مستند، أثری قابل اتکا و مناسب برای شناخت بخشی از تاریخ یهود و رژیم صهیونیستی محسوب شود و به کار محققان و پزوهشگران نیز می آید.
اصولا حفظ نگاه علمی در تولید مستندهایی درباره موضوعی که تعصب در آن نقش مهمی ایفا می کند، بسیار دشوار است. به ویژه اگر این موضوع، درباره دشمن درجه یک کشور ما و یکی از متهمان اصلی تحرکات ضدبشری و جنگ طلبی باشد. وقتی موضوع جالب تر می شود که بدانیم سازنده این أثر، خود یک روحانی مسلمان به نام حجت الاسلام محسن نقی زاده است. حضور چهره های مطرح و بزرگان کلیمی در این فیلم ازجمله ارزش های «دیوار گتو» محسوب می شود که باعث شده، حرف فیلم برای همه پذیرفتنی باشد. وقتی خاخام «یونس حمامی لاله زار» مرجع دینی کلیمیان ایران در این فیلم، با بیانی زیبا و متقن درباره رژیم صهیونیستی سخن می گوید، طبعا مخاطب غیرمسلمان و افرادی که نگاهی منفی به تقابل با اسرائیل دارند هم می توانند درباره اهمیت مبارزه با صهیونیسم قانع شوند.
روایت این فیلم به شیوه سنتی مستند تاریخی است، اما می توان درباره این موضوع با شیوه های مدرن تر روایی هم فیلم مستند ساخت و در آن راوی فیلم را یک یهودی جوان و جست وجوگر تعیین کرد که در پی شناخت حقیقت درباره اسرائیل است.
یکی از بخش های مهم مستند «دیوار گتو» ماجرای یهودسوزی یا همان هولوکاست است. موضوعی که آن را یکی از مبانی مشروعیت بخشی به اسرائیل می دانند و به همین دلیل هم انکار آن در غرب، مجازات های سنگینی در پی دارد. اما این مستند با شتاب از کنار این مسئله عبور می کند و می شد اشاراتی هر چند کوتاه به دیدگاه های علمی مخالف هولوکاست هم بشود؛ هر چند که موضوع اصلی این فیلم، متفاوت است و قرار نبوده به هولوکاست بپردازد. نکته مهم دیگر که می توانست غنای محتوایی این فیلم را افزایش دهد، غلبه نژادپرستی در خود جامعه یهودی ساکن در سرزمین های اشغالی است. چرا که جداسازی فقط بین مسلمانان و صهیونیست ها نیست، بلکه صهیونیست ها بین خودشان نیز جداسازی نژادی دارند. به طور مثال، یهودیان رنگین پوست در اسرائیل، از بسیاری امکانات محروم هستند و نمی توانند خیلی از مناصب و موقعیت ها را کسب کنند.
روایت مستند، به رغم فاخر بودن اما به نوعی پراکندگی و عدم انسجام دچار است. مثلا فیلم با اشاره به وجود مقابر یهودیان مهاجر به ایران شروع می شود که گویی قرار است فیلمی درباره کلیمیان مقیم ایران ببینیم. اما در ادامه تاریخچه ای از حزب نازی آلمان و هیتلر و جنگ جهانی دوم به نمایش در می آید. با توجه به موضوع و محدودیت زمانی فیلم و اینکه عموم تماشاگران این أثر، اطلاعات لازم درباره هیتلر و جنگ جهانی دوم را دارند تمرکز و تأمل نسبتا طولانی فیلم بر آنچه در جنگ جهانی دوم بر یهودیان رفته، بیش از حد به نظر می رسد. بعد از آن، دوباره موضوع پناه آوردن یهودیان لهستان به ایران مطرح می شود و حتی درباره برخورد خوب ایرانیان با یهودیان در دوران باستان مباحثی به میان می آید. هدف فیلمساز از طرح این مطالب این بوده تا خیال همه را از اینکه ایرانی ها و مسلمانان هیچ دشمنی ذاتی با یهودیان ندارد را راحت کند. البته این یک واقعیت است و به طور طبیعی، بازگویی آن در یک فیلم مستند نه تنها ایرادی ندارد، بلکه قابل حسین هم هست. اما مشکل این است که این خورده روایت در فیلم جا نیفتاده و طرح مسئله دوستی و پذیرایی ایرانیان با پیروان دین موسی، نوعی ناهمگونی را در روایت فیلم به وجود آورده است. طوری که مخاطب گاهی در متن ماجراهایی که به طور منفک از هم در طول فیلم تعریف می شود، حیران می ماند. مستند «دیوار گتو» بین روایت آوارگی و ظلم به یهودیان و مظالم امروز صهیونیست ها علیه فلسطینیان، دچار سرگردانی است و نوعی شکاف بین این دو بخش فیلم وجود دارد. یعنی ما دو فیلم کوتاه مستند را در قالب یک فیلم می بینیم.